Wat is rouwen?
“Het doel van rouwen is niet ‘verwerken’, maar overleven. Stilaan ga je beseffen dat het leven nooit meer wordt zoals vroeger, maar door de herinneringen aan de overledene levend te houden, kun je na verloop van tijd wel weer van het leven genieten. Iemand die sterft, verhuist naar het hart van zijn of haar geliefden. Voor wie zelf gaat sterven, is dat een troostend idee.”
Waarom is verdriet vaak zo'n taboe?
“Kijk hoe kinderen iets leren: ze bootsen na wat ze in de woonkamer zien gebeuren. Dan kun je je de vraag stellen waar ze vandaag nog leren omgaan met iemand die ziek is? Vroeger lagen mensen thuis ziek in bed en stierven ze thuis. Verschillende generaties leefden samen onder één dak. Door de jaren heen is het lijden verschoven naar rusthuizen en ziekenhuizen. Je kunt met gemak 35 jaar worden zonder ooit geconfronteerd te worden met de dood. Ook de artsen hebben het er moeilijk mee, ze krijgen het niet mee in hun opleiding. Als ik minister van onderwijs was, zou ik verdriet als vak onderwijzen, van de kleuterschool tot de universiteit. Zo kun je opnieuw verbondenheid creëren tussen mensen.”
Kun je verlies ooit accepteren?
“Ik zou voorzichtig zijn met het woord ‘accepteren’. Als een bejaarde sterft, denken we snel dat die persoon toch een mooi leven heeft gehad en dat de achterblijver daar dankbaar voor mag zijn. Maar je moet altijd naar de persoon kijken en niet naar de leeftijd. Een man van 91 die zijn 89-jarige vrouw verliest, moet die dat gewoon accepteren? Nee. Ze zijn zo lang samen geweest, waren zo diep met elkaar verbonden… Zijn verdriet is even wezenlijk als dat van een moeder die haar kind verliest.”
Klopt het dat er verschillende fases zijn in het rouwproces?
“De Zwitserse psychiater Kübler-Ross beschreef in 1969 de vijf fases van het rouwproces: ontkenning, woede, onderhandelen, depressie en aanvaarding. Maar ik vind dat niet helemaal correct en ze is er nadien ook op teruggekomen. Toen ze zelf iemand verloor, bleef ze namelijk steken in woede.
Naar mijn mening zijn er tijdens het rouwproces vier ‘taken’.
- Je moet de werkelijkheid onder ogen zien. Als je weet dat iemand gaat sterven, maakt het een groot verschil in de verwerking als je het verdriet op voorhand toelaat. Wie het verdriet voor zich uitschuift, wordt veel harder geraakt.
- Je moet de pijn van het verlies toelaten en ervaren. Je zult heel veel emoties voelen, op eender welk moment. Van woede, gebrekkige concentratie tot extreme vermoeidheid: je kunt er niet aan ontsnappen.
- Je moet je aanpassen aan een wereld zonder die persoon. Dat betekent je leven opnieuw op de rails zetten. Dat is heel moeilijk. Als je bijvoorbeeld één van je ouders verliest, is 50 procent van je fundament weg.
- Opnieuw leren genieten en herinneringen levendig houden. Je mag de overledene niet doodzwijgen. Als je bij iemand bent die rouwt, vraag dan eens om te vertellen over wie hij of zij was. Dat kan enorm deugd doen.
Als je weet dat je zelf gaat sterven, wat kun je dan zeggen tegen wie achterblijft?
“Er zijn vier zinnen die je kunt zeggen op je sterfbed en die een groot geschenk zijn voor wie achterblijft:
- Sorry.
- Ik vergeef je.
- Ik dank je.
- Ik hou van je.
Tijdens de coronacrisis hebben heel veel mensen niet de kans gekregen om afscheid te nemen, omdat ze in isolatie moesten verblijven. Op zo’n moment zou een verpleegster tussenpersoon kunnen zijn. Ze kan vragen welke boodschap ze aan de familie moet geven en omgekeerd. Het is voor de achterblijvers belangrijk om te weten wat de laatste woorden waren van de overledene.”
Wat kun je zeggen tegen iemand die rouwt?
“Ik heb honderden verhalen gehoord en heel veel tips genoteerd. Het belangrijkste advies is dat je naar het verhaal van de rouwende moet luisteren zonder te oordelen. Daarna moet je nog eens luisteren en daarna nog eens. Vaak zijn mensen bezig met de vraag wat ze moeten zeggen tegen iemand met zo’n groot verdriet. Vergeet die vraag. Probeer niks op te lossen. Probeer de pijn niet weg te nemen. Luister gewoon.”