Met pensioen

Het verlaten van de beroepsbevolking door mensen van middelbare leeftijd met de intentie om zich hierna ook psychologisch minder toe te wijden aan het werk (Feldman, 1994) – of kortweg, met pensioen gaan, is een levensgebeurtenis die veel verandering veroorzaakt.

Het staat op de 10de plaats in de lijst die Holmes & Rahe opstelden over de meest stresserende levensgebeurtenissen. Maar toch toont onderzoek aan dat deze levensgebeurtenis op zich weinig (mentale) gezondheidsproblemen op lange termijn veroorzaakt. Het is wel een gebeurtenis die op het moment zélf een grote impact heeft op iemands leven en best wat aanpassing vraagt. Voor veel mensen is het een periode van zoeken en een nieuw evenwicht vinden.

Je goed aanpassen aan je pensioen is een dynamisch proces waarbij persoonlijke vragen, veranderende omstandigheden en een nieuwe invulling vinden centraal staan. Volgens onderzoek staat iemand tijdens deze overgangsperiode voor twee grote uitdagingen:

1. Bij de start van je pensioen word je enerzijds geconfronteerd met verlies: je neemt afscheid van je rol als werknemer (terwijl dit voordien een belangrijk onderdeel van je identiteit was), je verliest een deel van je sociale contacten (collega’s en kennissen waarmee je wekelijks veel tijd doorbracht) en de vaste structuur in je dag (het vaste schema dat een werkdag heeft). Omgaan met dit verlies is persoonlijk en hangt ook af van hoeveel voldoening je haalde uit je werk, hoe de relatie met je collega’s was enz.
2. Anderzijds word je uitgedaagd om je leven opnieuw vorm te geven op een manier die je voldoening geeft. Wat ga je doen met de tijd die vrijkomt? Welke activiteiten kunnen je leven tijdens je pensioen zin en betekenis geven? Er zijn veel opties en dus ook veel kansen om nieuwe dingen te (her)ontdekken, maar die zoektocht kan ook best overweldigend zijn.

Met pensioen gaan is een gebeurtenis die allerlei vertrouwde dingen verandert op verschillende vlakken. Het vraagt dus ook best wat aanpassing om je draai te vinden en je leven opnieuw vorm te geven op een waardevolle manier (zie ook het thema zingeving).

1. Veranderingen in dagdagelijkse structuur
   Met de werkuren die wegvallen, komt er plots ook een zee van tijd vrij waarin niets gepland is en waarin je terug een nieuw ritme voor jezelf moet zoeken.
   Je dagen hoeven daarom niet tot in het detail volgepland te zijn, maar een aantal vaste gewoontes en activiteiten geven je wel een houvast. Structuur in je dag zorgt ervoor dat je weet wat te verwachten en geeft de meeste mensen een gevoel van rust.
   Naast het zoeken naar nieuwe gewoontes (bv. elke dag rond hetzelfde uur opstaan of na het ontbijt een wandeling doen met je buurman), is het belangrijk om stil te staan bij welke activiteiten je plezier en voldoening geven.
2. Verlies van bepaalde rollen
   Wanneer mensen met pensioen gaan, nemen ze ook afscheid van een aantal rollen die ze opnamen binnen hun werkleven (bv. je rol als productieve werknemer, je rol als behulpzame collega …). Vaak vormden die een belangrijk onderdeel van iemands identiteit. Het beeld dat je van jezelf hebt, de dingen waar je zelfvertrouwen uit haalde of die je een gevoel van betekenis gaven, veranderen dus ook deels wanneer je de deur van je werk toetrekt.
   Bij de start van je pensioen is het daarom van belang om op zoek te gaan naar welke nieuwe rollen je betekenis en zelfvertrouwen kunnen geven.
   
   - Wat zijn belangrijke persoonlijke waarden voor jou en hoe kan je die inzetten?
   - Welke activiteiten geven jou altijd weer energie?
   
   Denk na over nieuwe rollen die je kunt opnemen (bv. als toegewijde vrijwilliger, of creatieve kunstenaar) of vorige rollen die je een nieuwe invulling kunt geven (bv. behulpzaam zijn in vriendschappen).
3. Veranderingen in je sociaal netwerk
   Je collega’s hoefden niet noodzakelijk je beste vrienden te zijn om ze te missen na je pensioen. Het waren waarschijnlijk de mensen waarmee je het meeste tijd doorbracht tijdens die lange werkweken. Vaak verwateren die contacten wat wanneer mensen met pensioen gaan. Maar dat betekent wel meer ruimte voor nieuwe vriendschappen en tijd die je kan doorbrengen met je partner, vrienden of familie.
   Hoewel de grootte van hun sociaal netwerk misschien verkleint, ervaren gepensioneerden de kwaliteit van de steun die ze krijgen vaak wel als stabiel. Maar voor de meeste mensen is dit even zoeken, omdat ze nu in een andere positie staan.
   Je bent misschien de eerste van je vriendengroep die met pensioen gaat (en dus extra tijd heeft) of je gepensioneerde partner heeft net een nieuwe daginvulling voor zichzelf gevonden, of je hebt het gevoel dat je minder te vertellen hebt. Die periode van zoeken kan soms eenzaam of onzeker voelen. Je werkende vriend(in) heeft geen tijd om ’s middags koffie te gaan drinken en je partner wil misschien voldoende ruimte voor zijn of haar nieuwe hobby’s. En jij merkt ineens dat veel gesprekken gaan over werken of over weinig tijd hebben.
   Zie het als een frisse start voor jezelf en probeer stil te staan bij welke invulling jij zelf zinvol vindt en in welke relaties jij extra wil investeren. Probeer te zoeken hoe je dit voor jezelf kunt waarmaken binnen je nieuwe rol. Misschien heb je nu wel de ruimte om ’s avonds eens te koken voor die drukke vriend(in). Of vind je een gemeenschappelijke hobby met je partner (hallo wandelclub!) of een totaal nieuwe activiteit waar je zelf gelijkgezinden ontmoet (hoi schrijfworkshop of opleiding sterrenkunde).
4. Je rol in de maatschappij
   Tijdens je werkleven had je een duidelijke functie. Je stelde jezelf misschien ook zo voor aan anderen: “Hoi, ik ben Tine en ik ben bankbediende.” Of: “Hallo, mijn naam is Mo en ik werk als grafisch ontwerper.”
   Voor veel mensen is het erg wennen wanneer de rol die ze zo lang opnamen in de maatschappij plots wegvalt. Ze hebben het moeilijk met de gedachte dat ze nu geen actieve bijdrage meer leveren in die maatschappij. En hoewel minder verplichtingen je ook veel vrijheid kunnen geven, is het toch aanpassen aan het feit dat je geen onderdeel meer bent van de actieve werkbevolking.
   Probeer eraan te denken dat iedereen zijn/haar bijdrage naar eigen vermogen levert. Jouw ‘plicht’ zit er officieel op en daar mag je best fier op zijn! Dat betekent helemaal niet dat je vanaf nu niet meer belangrijk bent, maar wel dat je mag kiezen waar je zelf iets in wilt betekenen (bv. voor je kleinkinderen, als vrijwilliger of in je hobby’s).
5. Het financiële plaatje
   Ook op financieel vlak verandert er natuurlijk wat als je met pensioen gaat. Je loonbrieven vallen weg, maar de rekeningen blijven wel komen. En net nu je eindelijk tijd hebt voor al die leuke uitstappen en om cadeautjes te zoeken voor je (klein)kinderen, moet je ineens extra oppassen dat je niet té veel geld uitgeeft.
   Ga het niet uit de weg en zet voor jezelf op een rijtje hoe je er financieel voor staat. Geef je graag meer geld uit dan er binnenkomt? Misschien vind je dan wel een leuke bijverdienste in de buurt? Met een goed zicht op je financiën kan je zorgelozer genieten van je pensioen.

1. Je fysieke en mentale gezondheid
   Ook je gezondheid heeft een belangrijke impact op hoe je je leven als gepensioneerde zult ervaren. Hoewel ouder worden vaak gepaard gaat met de nodige fysieke uitdagingen, is voor je lichaam blijven zorgen erg belangrijk.
   Nu je tijdens je pensioen op zoek gaat naar een nieuwe dagindeling, is dat ook een mooie kans om je beweeg- en eetpatroon eens onder de loep te nemen.
   Probeer van bewegen een gewoonte te maken door bijvoorbeeld je dag te starten met een korte wandeling. Lang stilzitten beperk je het best zoveel mogelijk voor extra gezondheidsvoordelen, zelfs wanneer je sportief bent. Een gezonde dag bestaat dus uit een goede mix van zitten, staan en bewegen. De bewegingsdriehoek helpt je daarmee op weg.
   Gezonde voeding is voor iedereen belangrijk, maar net nog een tikkeltje meer als je ouder wordt. Door gezonde en bewuste keuzes te maken, beperk je de kans op de ontwikkeling van bijvoorbeeld overgewicht en obesitas, hart- en vaatziektes, diabetes … Die kunnen een sterke invloed hebben op je levenskwaliteit tijdens je pensioen. De voedingsdriehoek biedt je een houvast daarbij.
   Ook je mentale gezondheid bepaalt natuurlijk sterk hoe je je tijdens je pensioen zult voelen. Investeer in gewoontes waardoor je goed omringd bent, waardoor je jezelf kunt zijn en je je goed kunt voelen. De geluksdriehoek zet je op weg en toont ook dat perfect geluk niet bestaat, soms ben je uit balans en dat is oké.
   
2. Je relatie
   Partners kunnen een belangrijke steun zijn bij het proces van je draai vinden wanneer je met pensioen gaat. Vooral bij mannen heeft dat effect: zo zijn getrouwde mannen vaker tevreden met hun pensioen in vergelijking met single mannen. Huwelijkstevredenheid stijgt vaak bij de start van het pensioen. Een positieve relatie kan een buffer zijn tegen de onzekerheid die bij een pensioen komt kijken. Maar soms brengt het pensioen ook juist uitdagingen mee voor je relatie. Misschien keek jij ernaar uit om allerlei activiteiten samen te doen, maar moet je partner nog een aantal jaren werken. Of misschien ging je partner al eerder met pensioen en moet die wennen aan het delen van al zijn/haar vrije tijd. Met pensioen gaan zorgt ervoor dat je als koppel gewoon moet worden aan een nieuwe situatie. Je hebt plots veel meer tijd samen of er is juist een groot onevenwicht in hoeveel vrije tijd elke partner heeft. Ga erover in gesprek en luister goed naar elkaars verwachtingen en wensen. Wat willen jullie elk graag doen in deze nieuwe levensfase? Hoe kunnen jullie samen voor structuur zorgen? En welke dromen hebben jullie misschien gemeenschappelijk? Ondersteun elkaar om nieuwe hobby’s een kans te geven, maar blijf ook ruimte maken voor dingen die jullie graag samen doen.
   
3. Of het pensioen vrijwillig was of niet
   Vrijwillig met pensioen gaan heeft over het algemeen een positief effect op je mentale gezondheid, terwijl je job onvrijwillig verliezen een negatief effect heeft. Een gevoel van controle, van zelf impact hebben op deze grote levensverandering is een belangrijke factor voor je welbevinden. Je job onvrijwillig verliezen kan leiden tot gevoelens van schaamte en machteloosheid, of een verlies van zelfvertrouwen (zie ook onze pagina over jobverlies & werkloosheid).
   
4. Ook werkfactoren hebben een effect
   Met pensioen gaan na een heel stresserende job heeft een positiever effect op je welbevinden dan het stoppen met een job die je heel fijn vond en die veel voldoening gaf. Vind je het moeilijk om afscheid te nemen van een job die je heel graag deed? Probeer er vooral met dankbaarheid naar terug te kijken. Wat heb je zo geapprecieerd in je job? Welke belangrijke dingen heb je erdoor geleerd over jezelf? En wat neem je daaruit mee naar de toekomst?
   
5. De verwachtingen die je op voorhand hebt
   De verwachtingen die je hebt over je pensioen, vormen het beeld dat je ervan creëert en beïnvloeden de beslissingen die je maakt over je pensioen. Vooral zorgen over de sociale gevolgen (het verlies van bepaalde contacten of sociale status) maken dat mensen de aanpassing moeilijker vinden, los van of het realistische verwachtingen zijn of niet. Wat kan helpen, is om je pensioen vooraf te plannen. Niet alleen het financiële plaatje, maar ook zicht hebben op welke activiteiten je gaat doen, welke contacten je wilt versterken, hoe je aan je gezondheid wilt werken … Dat zal je gemoedsrust geven over hoe je je pensioen zult ervaren.

Het belang van je pensioen plannen, of tijd nemen om na te denken over hoe je je leven opnieuw wilt invullen, kan niet genoeg benadrukt worden. Daardoor krijg je zicht op welke mogelijkheden er juist zijn en wat je belangrijk vindt. Je neemt je leven zelf in handen en bereidt je emotioneel voor op uitdagingen die je te wachten staan.

Zo zijn er een aantal praktische zaken om over na te denken die je meer gemoedsrust kunnen geven. Het financiële plaatje (dat plan je best al een hele tijd voor je effectief met pensioen gaat, maar ook tijdens je pensioen een goed zicht hebben op je inkomsten, uitgaven en prioriteiten is belangrijk), een goede ziekteverzekering en juridische zaken in orde brengen geven je minder zorgen.

Qua levensstijl is het vooral belangrijk om actief en betrokken te blijven. Waar kan je concreet mee starten om meer welbevinden en voldoening in je pensioen te ervaren?

1. Luisteren naar je interesses
   Je pensioen geeft je de kans om meer met je interesses bezig te zijn, nieuwe dingen te ontdekken en meer aandacht te hebben voor de wereld rondom je. Belangrijk is dat je kiest voor dingen die jij zelf leuk en belangrijk vindt, die goed bij je passen (zoals bijles geven aan kinderen, een creatieve hobby, oude interesses oppikken, tijd met familie doorbrengen, reizen …).
   
2. Zin vinden in vrijwilligerswerk
   Betrokken zijn bij vrijwilligerswerk heeft meer effect dan dat het louter een fijne bezigheid kan zijn. Het geeft mensen de kans om een nieuwe rol op te nemen, om zich betekenisvol te voelen, een bijdrage te leveren aan de samenleving, ergens ‘bij’ te horen en hun sociaal netwerk uit te breiden.
   
3. Je goed omringen
   Goed omringd zijn is belangrijk voor je mentaal welbevinden. Wanneer je met pensioen gaat, vallen er een aantal vaste contacten weg. Maar er komt wel meer tijd vrij om te investeren in de mensen die echt belangrijk zijn voor jou. Je band met vrienden en familie actief versterken en onderhouden, zorgt voor meer welbevinden (spelen met kleinkinderen, aerobics doen met een vriend, koffiemomentje met de buurvrouw, een wandeling met de familie …).
   
4. Voor een goede gezondheid gaan
   Tijd om ongezonde gewoontes aan te pakken (bv. roken, overmatig alcoholgebruik, negatieve gedachten …) en gezonde gewoontes eigen te maken. Voldoende bewegen (zoek iets dat bij je past: naar een sportclub gaan, wandelen op je eentje, tuinieren, zwemmen …) en een fysieke fitheid opbouwen heeft een grote impact op je welbevinden tijdens je pensioen. Maar ook gezonde voeding, voldoende slaap en je hersenen actief houden (door bv. nieuwe dingen te leren, kruiswoordraadsels te maken, de actualiteit te blijven volgen, boeiende gesprekken te voeren), zorgen ervoor dat je je fysiek en cognitief optimaal voelt.